باغلاما (به ترکی: Bağlama) نام سازی در منطقهٔ آناتولی است و در میان مردم ترک‌زبان و کردزبان ترکیه و شمال عراق رایج است. در نیم‌قرن گذشته باغلاما و سازهای هم‌خانوادهٔ آن بیشتر توسط مهاجران در آذربایجان غربی و کردستان ایران رواج یافته است. گمان می‌رود باغلاما و سازهای هم‌خانوادهٔ آن محصول تغییراتی هستند که روی قوپوز صورت گرفته است. به هر ترتیب باغلاما و سازهای هم‌خانوادهٔ آن نقش مهمی در انتقال فرهنگ و موسیقی ترکی به عصر حاضر ایفا کرده‌اند.^[۱]

نام این ساز باغلاما است. متأسفانه در ایران گاهی به آن ساز دیوان نیز می‌گویند؛ که از واژه فارسی ساز به معنی دستگاه و ابزار آمده است. اگرچه ساز به یک مجموعه از سازهای زخمه‌ای اشاره دارد.^[۲]این ساز در موسیقی کلاسیک عثمانی، موسیقی محلی ترکی، موسیقی آذری، موسیقی کردی، موسیقی آشوری، موسیقی ارمنی، و در بخش‌هایی از سوریه، عراق و کشورهای بالکان استفاده می‌شود. ابزاری شبیه باغلاما امروز در حفاری‌های باستان شناسی از سومر و هیتی در آناتولی و در آثار یونان باستان یافت شده است.^[۳]

ویژگی‌های ظاهری و ساختاری

سازیست زهی که با مضراب پلاستیکی یا سرانگشتان دست (شلپه – شرپه) نواخته می‌شود.
این ساز هفت سیم دارد که به سه گروه سه‌سیم، دوسیم و دوسیم تقسیم می‌شود. نوع دیگر این ساز با دسته بلندتر در ایران با نام دیوان شناخته می‌شود
باغلاما کاسهٔ طنینی یکپارچه به شکل تقریباً نیمه‌گلابی و دسته‌ای نسبتاً طویل دارد که دستان‌ها(پرده‌ها) روی آن بسته می‌شوند. روی دهانهٔ کاسه صفحه چوبی قرار دارد و سایر اجزای سازهای این خانواده عبارت‌اند از: وترها، سیم‌گیر، خرک، شیطانک، گوشی‌ها و مضراب.^[۴]

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان ساز

• کاسهٔ طنینی یکپارچه (گاه ترکه‌ای): چوب‌های پروانه، عرعر و ماهون.
• صفحه: چوب صنوبر، چوب‌های دیگر.
• دستان‌ها: سیم نایلونی.
• خرک:شاخ، استخوان، عاج فیل، چوب‌های سخت.
• وترها:زه یا موی دم اسب (در قدیم)، سیم فولادی.
• شیطانک و سیم‌گیر:شاخ، استخوان، عاج فیل، چوب‌های سخت.
• مضراب: چوب یا پوست درخت گیلاس یا آلبالو (در قدیم). شاخ، پر غاز و پلاستیک نرم.^[۵]

خانواده باغلاما

باغلاما در انواع و اندازه‌های مختلف (مطابق با هدف مورد نظر) نواخته می‌شود. انواع باغلاما:

• جورا (Cura)
• تانبورا (Tanbura)
• باغلاما دسته کوتاه (Çöğür,Kısa Sap Bağlama)
• باغلاما دسته بلند (Uzun Sap Bağlama)
• ساز دیوان (Divan Sazı)
• ساز میدان (Meydan Sazı)

کوک‌های باغلاما

چیده‌مان سیم‌ها در باقلاما از پایین به بالا «دو، دو، سه» است. کوک‌هایی که در فهرست زیر، یاد شده‌اند، از پایین به بالا گفته شده‌اند. آن دسته از سیم‌های باقلاما که سه‌تایی در کنار هم هستند، از پایین به بالا به گونه‌ای هستند که نخست در پایین، یک سیم بم‌نواز هست که کلفت‌تر از دو سیم بالاتر از خود می‌باشد. سپس دو سیم دیگر در بالای سیم بم، بسته شده‌اند. بیشتر هنگام‌ها میانهٔ زیر و بمی سیم بم در دستهٔ سه‌تایی، با دو سیم بالاتر، شش پرده یا همان یک اکتاو است.

• کوک بوزوک یا کارا (Sol, Re, La)
• کوک باغلاما (La, Sol, Re)
• کوک مستزاد (Fa, Re, La)
• کوک میسکت (Fa#, Re, La)

موارد و نوع استفاده

باغلاما و سازهای هم‌خانواده آن رپرتوار گسترده‌ای دارند که مقام‌های رایج در موسیقی کردی، موسیقی ترکی، ارمنی ترکیه، موسیقی کردی شمال عراق و بسیاری از مقام‌های رایج در برخی نقاط مرزی ایران، ترکیه و شمال عراق را شامل می‌شود. این سازها هم به صورت تک‌نوازی و هم در همراهی با آواز و نیز در کنار سازهای دیگر در ارکسترهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرند.^[۶]

مشاهیر

اورهان گنجه‌بای، احمد کوچ، مراد کایا، چتین آکدنیز، اردال ارزنجان، دسکو هرکی، نشئت ارتاش، حسرت گؤل‌تکین، ارول پارلاک، عارف ساغ، کارل ساندرز، ارکان اوغور، عثمان آکیول و از نوازندگان چیره‌دست باغلاما هستند و احمد کوچ آهنگ‌های معروف جهان را برای این ساز تنظیم کرده و می‌نوازد.از جمله نوازندگان ایرانی این نیز می توان به نوازنده آذربایجانی نوید مثمر که از وی دو آلبوم حق چلبیم و آغیش در بازار موجود است و نوازنده کرد کسری سپندار اشاره نمود .